تاریخچه و اهمیت کشت و تولید گیاهان دارویی

کدخدایی

قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. مرده از دوران های ماقبل تاریخ، ضمن استفاده از گیاهان برای تغذیه یا سوخت، به انواعی برخورد می کردند که مصرف آنها آثار درمانی مختلفی داشت و این خود باعث شد که در طی زمانی طولانی، به طور تصادفی گیاهانی با اثر مقوی معده، مخدر، مسهل و غیره کشف شود و از آنها جهت درمان بیماری ها استفاده گردد. طبق برخی سنگ نبشته ها و شواهد دیگر به نظر می رسد مصریان و چینیان در زمره نخستین اقوام بشره بوده باشند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت داده اند. در عصر هومر کشور مصر به عنوان منطقه ای غنی از گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت. در این کشور از روغن کرچک به عنوان مسهل و از پوست انار جهت دفع کرم استفاده می شده است. در بین هفت پاپیروس مختلفی که در مصر کشف شده، پاپیروس «ابرز» مربوط به قرن های 17-16 پیش از میلاد، دارای 877 نسخه پزشکی است. در این پاپیروس از بسیاری از بیماری ها و علایم آن بحث شده و در آن تجویزهای ادویه گیاهی شده است. پاپیروس «اسمیت» نیز که حدوداً 100 سال قدیمی تر از پاپیروس ابرز است، از اسناد معتبر پزشکی قدیم است. این پاپیروس ها، تاریخی مقدم بر تاریخ فراعنه مصر دارند. پس اگر مردم قدیم مصر را در بین ملل جهان اولین مردمی بدانیم که از گیاهان دارویی استفاده می کرده اند، سخنی بیهوده نگفته ایم. مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی می دانسته اند، بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماری ها ارزش زیادی قائل بوده اند، آن ها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان، از گیاهان کشورهای دیگر هم استفاده میکرده اند. پس از آن ها، یکی از شاگردان ارسطو به نام تئوفراست مکتب درمان با گیاه را بنیاد نهاد و نخستین رساله مکتوب و مدرن در زمینه گیاهشناسی دارویی توسط وی ارائه شد. پس از آن دیوسکورید در قرن اول میلادی، مجموعه ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواص درمانی هر یک را تهیه و به صورت کتابی در آورد که این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینه گیاهان مذکور گردید به طوری که مثلاً جالینوس پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب دیوسکورید استناد کرده است. از دیگر کشورهای با پیشینه تاریخی که در این زمینه پیشرفت هایی داشته اند، هندوستان را می توان نام برد. در کتاب های قدیمی هندی ها، مانند «وداس»، «کاراکا = کاراکا سام هیتا» شرح آثار درمانی 500 گیاه و در کتاب دیگری به نام «ساسروتا» شرح ویژگی های 700 گیاه آمده است که منشا تمام این گیاهان سرزمین هند بوده است و از این جهت در آن زمان هند یکی از سرزمین های غنی گیاهان دارویی محسوب می شده است. ایرانیان از دیرباز در زمینه شناخت گیاهان دارویی و کاربرد درمانی آن ها از دانش پیشرفته ای برخوردار بوده اند و اسناد و مدارک مکتوب فراوانی از نیاکان ما برجای مانده است. در اواخر دوران ساسانی یکی از بزرگترین مراکز طبی جهان، «گندی شاپور» در خوزستان بود که در آن سنت های طبی ایران و هند با مکتب بزرگ اسکندریه و میراث بقراط و جالینوس آمیخته شده بود. در قرن هشتم تا دهم میلادی دانشمندان ایرانی همچون ابوعلی سینا و محمد زکریای رازی دانش گسترده چند تمدن را درهم آمیختند و از شناخت گیاهان اسپانیا و مراکش تا خواص و مفردات ادویه های گیاهی کوه های هیمالیا را در مکتبی نوین با هم تلفیق کردند و به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرفی کردند وکتاب های معروفی چون قانون والحاوی را به رشته تحریر در آوردند. در دوران صفوی بسیاری از پزشکان ایران از جمله سیستان به هندوستان مهاجرت کردند و طب ابوعلی سینا را در آن جا رواج دادند. پیشرفت اروپاییان در استفاده دارویی از گیاهان در قرن هفده و هجده، ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش های همه جانبه برای استخراج مواد مؤثره از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معینی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش می رود. با آنکه رویکرد انسان به فراورده های دارویی گیاهان پیشینه عمیقی دارد ولی از حدود نیمه دوم قرن بیستم، مساله افزایش تولید این فراورده ها در سطوح زراعی و باغ ها شکل علمی نو به خود گرفت و بهره وری از گیاهان پرورشی مربوط ( با عنوان محصولات و میوه های شیمیایی، دستاوردهای متابولیکی و عناوین دیگر ) به جای انهدام، مصرف گیاهان رویشی طبیعت جایگاه تازه و بی سابقه ای یافت. از قرن بیستم استفاده از مواد مؤثره گیاهان دارویی به حالت خالص یا مواد سنتز یافته به علت سرعت تاثیری که در درمان بیماری ها دارد رونق روز افزون پیدا کرده و از گیاهان نه تنها به منظور درمان بیماری ها بلکه جهت استفاده از آنها در تغذیه و یا تهیه رنگ های بی زیان و یا فرآورده های پر ارزش صنعتی بهره برداری می گردد. نظر به اینکه با پیشرفت های جدید علوم شیمی و داروسازی، مواد مؤثره لازم در معالجات پزشکی به صورت مصنوعات کارخانه ای عرضه می شوند برخی فکر می کنند با عرضه مواد متنوع مذکور از اهمیت گیاهان دارویی کاسته شده و دیگر به کشت و تولید آنها نیازی نیست ولی آمار سال های اخیر نشان می دهد که این تصور چندان صحیح نبوده و با وجود عرضه مصنوعی مشابه مواد مؤثره گیاهان دارویی به مردم، نه تنها از میزان کشت و تولید این گیاهان لااقل در سطح کشورهای اروپایی کاسته نشده بلکه تولید و مصرف آن ها افزایش نیز یافته است. در حال حاضر حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشا طبیعی و گیاهی تشکیل می دهد و صنایع داروسازی جهان تلاش می کنند ساخت شیمیایی اقلام مربوط به دو سوم بقیه داروها را به تدریج منسوخ و به منابع گیاهی متکی گردد. از این رو صنایع دارو سازی و گروه های تحقیقاتی بسیاری از کشورها توجه خود را به کشت و تولید گیاهان دارویی معطوف داشته اند. در این راستا، هر ساله صدها هکتار از زمین های زراعی کشورهای غربی و آمریکا برای کشت گیاهان دارویی اختصاص می یابد. اخیرا رشد چشمگیری در بازار تولیدات گیاهی و فرآورده های آن ها در جهان صورت گرفته است. رشد سریع صادرات گیاهان دارویی طی دهه اخیر در جهان سبب افزایش تمایل جهانی تولید این محصولات و همینطور کاربرد طب سنتی شده است. در حال حاضر 80 درصد جمعیت کشورهای در حال توسعه برای تامین سلامت خود به مصرف داروهای گیاهی متکی هستند و سازمان بهداشت جهانی برآورد نموده که در دهه های آینده درصد بیشتری از مردمان جهان به استفاده از گیاهان دارویی روی خواهند آورد. 30 درصد داروهای جهان محتوی ترکیبات مشتق شده از مواد گیاهی هستند. افزایش تمایل به مصرف گیاهان دارویی و معطر، سبب توسعه درآمد سرانه جمعیت روستایی خواهد شد. همچنین جمع آوری و فروش گیاهان دارویی و معطر سبب ایجاد یک منبع کمکی نقدی برای خانواده های روستایی به شمار می رود.

از کل احتیاج های دارویی جهان، حدود 60 درصد آن از راه جمع آوری گیاهان دارویی از رویشگاه های طبیعی تأمینمی شود. بی گمان چنین برداشت بدون کاشت موجب نابودی ذخائر پر ارزش ژنتیکی خواهد شد. مناسب ترین روش برای بقای گیاهان دارویی در طبیعت و حفظ گونه های موجود، متداول کردن زراعت و تولید انبوه آن ها است. تولید زراعی و کاشت گیاهان دارویی باید در سطوح زراعی و امثال آن و همچنین فرآوری صنعتی آن ها توسط متخصصان مربوطه صورت گیرد و از منابع به عنوان الگو و مدل به منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشت و صنعت بهره برداری گردد زیرا روند رو به افزایش مصرف گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولیدداروهای گیاهی بدون توسعه روش های مناسب کاشت و مدیریت برنامه ریزی صحیح، پیامدی نگران کننده، یعنی تخریب طبیعت را در بر خواهد داشت. بدین منظور تولید گیاهان، چه به صورت خام و یا به شکل فرآوری شده با حفظ کیفیت و استاندارد بالا، امری ضروری به نظر می رسد. در جریان متداول کردن زراعتگیاهان دارویی، شناخت گیاهان پر مصرف در هر منطقه، شناسایی گیاهان دارویی سازگار به شرایط، انتخاب گونه های مطلوب، تثبیت مواد مؤثره و تولید ارقام پر محصول از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند. توسعه طرح های اشتغالزایی بر مبنای کشت و توسعه گیاهان دارویی سازگار با شرایط اکولوژیکی منطقه می تواند راهکاری برای حفظ این منابع با ارزش باشد و همچنین در توسعه اقتصادی ناحیه نیز کمک شایانی خواهد نمود. همچنین بررسی و پژوهش ارتباطات پیچیده بین ( مصرف ) گیاهان و فرهنگ مردم ( اتنوبوتانی ) از جالب ترین و مهم ترین زمینه های تحقیقاتی است. به دلیل غنی بودن فلور گیاهان ایران و نیز فرهنگ و دانش غنی استفاده از گیاهان دارویی و وجود علاقه و دانش به این علم در اقوام مختلف ایرانی و با توجه به اینکه در مکان های مختلف، جهت استفاده از گیاهان دارویی، آداب و رسوم و روش های متفاوتی وجود دارد لذا توجه به این علم بسیار ضروری است. استفاده از گیاه درمانی از زمان های قدیم در تمدن های باستانی رایج بوده و امروزه نیز گیاه درمانی به صور مختلف اعم از استفاده از فرآورده های گیاهی یا عصاره های خام آن ها در تمام دنیا رایج است و توجه خاصی به گیاه درمانی شده است. در این راستا و با توجه به گسترش تقاضا برای گیاه درمانی، بررسی و تحقیق در این زمینه ضروری است و نیاز به توسعه و گسترش در این زمینه را می طلبد. همچنین گیاهشناسی سنتی روش های ارزشمندی جهت یافتن گیاهان دارویی جدید و داروهای گیاهی عرضه می دارد. ایران به دلیل داشتن بیش از 900 گونه از گیاهان دارویی و شرایط اکولوژیک بسیار متنوع، یکی از مناطق مناسب دنیا برای تولید انبوه گیاهان دارویی به شمار می رود و از آنجا که گونه های مختلف، نیازهای اکولوژیکی متفاوتی برای رشد دارند و همچنین در خصوص گیاهان دارویی، مواد مؤثره این گیاهان تحت شرایط اقلیمی مختلف، متفاوت است لذا مطالعه و شناسایی گیاهان دارویی به تفکیک منطقه ای امری ضروری می باشد. پژوهش پیرامون گیاهان دارویی و معطر نواحی خشک ایران بواسطه نیازهای اکولوژیکی محدود آن ها و طیف وسیع مقاومت و تحمل آن ها در مقابل تنش های محیطی از جمله کم آبی، درجه حرارت بالا و ... ضروری می باشد. همچنین مطالعه و تحقیق در زمینه زیستگاه های گیاهان بومی و دارویی کشور امری ضروری به نظر می رسد. در این صورت می توان گیاهان دارویی را اهلی نمود و نژادهایی را که دارای مقدار مواد مؤثره بیشتری هستند به صورت انبوه کشت داد. مطالعه تاثیر عوامل اقلیمی روی تولید محصول، رشد گیاه، تغییر در کمیت و کیفیت مواد مؤثره لازم است تا مناطق مناسب کشت گیاه مشخص گردند. کشت و تولید گیاهان دارویی، به خصوص گونه های نادر آن ها باعث حفظ منابع ژنی تولید دارو در طبیعت می شود.

لایک : 5

آکادمی زیست شناسی